ဘော်ဒါတို့ရေ ဟိုတစ်ခါ fact checking (သတင်းအချက်အလက်စစ်ဆေးခြင်း) နဲ့ပတ်သက်တဲ့ ဘယ်သတင်းတွေက အမှန်၊ ဘယ်သတင်းတွေကအမှား ဆိုတာကိုစစ်လို့ရမဲ့နည်းလမ်းတွေကို (https://bit.ly/348zKux) ဒီလထဲမှာတင်ပေးမယ်လို့ပြောထားတယ်နော်။ သတင်းတွေကို အမှန်၊အမှား စစ်လို့ရမဲ့နည်းလမ်းလေးတွေနဲ့ ဘယ် page တွေကအကူညီတောင်းပြီး စစ်ခိုင်းလို့ရတာလည်းဆိုတာ ပြောပြသွားပေးမယ်နော်။ သတင်းအတုယောင်တွေကို စစ်ချင်တဲ့အခါ ပထမဆုံးအချက်အနေနဲ့ သတင်းရင်းမြစ်ကို သေသေချာချာ ကြည့်ရှုစစ်ဆေးပေးပါ။ သတင်းရင်းမြစ်(Sources)တွေက မပါလာပဲ အင်တာနက်စာမျက်နှာ(website) တစ်ခုထဲမှာ လင့်ခ် (link)တစ်ခုထဲသုံးပြီးတော့ မိမိတို့ကိုယ်ပိုင် သတင်းအချက်အလက်များ အနေနဲ့ ရေးသားဖော်ပြဖြန့်ဝေ ကြတာတွေရှိပါတယ်။ ဒါကြောင့်သတင်းရင်းမြစ်ကိုသေချာစစ်ဆေးပေးပါ။ ဘယ်လို link/ website/article တွေကနုတ်ယူကူးယူလာလဲဆိုတာကိုစစ်ဆေးပေးပါ။ ဒုတိယ အရေးကြီးအချက်အနေနဲ့ သတင်းတင်တဲ့နေ့စွဲတွေကို သေချာစစ်ဆေးပေးပါ။ သတင်းက လွန်ခဲ့တဲ့နှစ်တွေကသတင်းတွေဖြစ်နေတတ်သလို၊ တစ်ခြားနိုင်ငံကသတင်းတွေလည်းဖြစ်နေနိုင်ပါတယ်၊ ဒါကြောင့် နေ့စွဲတွေကို စစ်ဆေးပေးပါ။ Update ဖြစ်မဖြစ်ဆိုတာမျိုးလည်းသိထားသင့်ပါတယ်။ တတိယအနေနဲ့ ကိုးကားတဲ့အချက်များကိုစစ်ဆေးပေးပါ။ ဘယ်သတင်းတွေနဲ့ဘယ်လိုစာကနေဖတ်ထားပြီး ဒီသတင်းကို ကိုးကားထားရသလဲဆိုတာကိုစစ်ဆေးပေးပါ။ နောက်တစ်ချက်အနေနဲ့ကတော့ တစ်ခြားသတင်းတွေမှာရော ဒီသတင်းကဖော်ပြနေလားဆိုတာကို စစ်ဆေးပေးပါ။ တစ်ခြားသောသတင်းရင်းမြစ်အချက်အလက်တွေနဲ့အတူတူတိုက်ကြည့်ပေးပါ။ မိမိဖတ်ထားတဲ့သတင်းတစ်ခုက တစ်ခြားသော သတင်းတိုက်တွေနဲ့သတင်းစာတွေမှ ာ မတူညီတဲ့သတင်းတွေဖြစ်နေနိုင်ပါတယ်။ ဟာသလုပ်သလိုရေးပြီး သတင်းလုပ်တတ်တာတွေလည်းရှိပါတယ်။ ဒါကြောင့်အပျော်အပြက်ရေးထားတာလား၊ သတင်းပုံစံရေးထားတာလားဆိုတာကိုလည်း စစ်ဆေးသင့်ပါတယ်။ နောက်ဆုံးအချက်အနေနဲ့ကတော့ ပုံတွေကိုအတုအနေနဲ့လုပ်ထားပြီး သတင်းမှန်လိုပုံစံမျိုးရေးတာတွေကိုသတိပြုမိဖို့လိုပါတယ်။ Photoshopped လုပ်ထားလားမလုပ်ထားလားလားဆိုတာကို ဥပမာ တင်ထားတဲ့အချက်အချက်တွေနဲ့ဆန့်ကျင်ဘက်ဖြစ်နေတဲ့ အပြင်အဆင်မျိုးတွေကိုပြနေတာဆိုရင် ဒါဟာ သတင်းအမှား(သို့) ပုံကိုပြန်ပြင်ထားတယ်ဆိုတဲ့သဲလွန်စကိုရမှာဖြစ်ပါတယ်။ သတင်းအတုယောင်တွေကိုဘယ်လို page တွေမှာမေးမြန်းလေ့လာလို့ရလည်းဆိုရင် အရမ်းအသုံးများကြတဲ့ page လေးကတော့ “Think Before You Trust” ဆိုတဲ့ page ( https://www.facebook.com/ThinkBeforeYouTrust) လေးပဲဖြစ်ပါတယ်၊ သတင်းတော်တော်များများကိုလည်း updateဖြစ်သလို ပုံတွေနဲ့တစ်ခါတည်း အမှား၊အမှန်တွေကိုတင်ပေးနေတဲ့ အားပေးသူများနေတဲ့ pageလေးပဲဖြစ်ပါတယ်။ ဘေးမှာလင့်လေးချထားပေးတယ်နော်။ ကဲ နောက် page လေးကတော့ MIDOပဲဖြစ်ပါတယ်။ ( https://www.facebook.com/Myanmarido ) သတင်းမှားခြင်း မှန်ခြင်းတွေကိုသိချင်ရင် သူတို့ကိုစာပို့မေးလိုက်တာနဲ့ ၂-၃ရက်အတွင်းသူတို့က အကြောင်းပြန်ကြားပေးပါတယ်နော်။ သူတို့ကလဲ သတင်းတု သတင်းမှားတွေကိုစစ်ဆေးတဲ့နေရာမှာ နာမည်တစ်ခုရထားတဲ့အဖွဲ့ပဲဖြစ်ပါတယ်။ အားလုံးပဲမျက်စိကိုရှင်ရှင်ထားပါ၊ အွန်လိုင်းမှာတွေ့သမျှကိုမယုံဖို့တိုက်တွန်းရင်း အားလုံးဘေးကင်းစွာအင်တာနက်သုံးနိုင်ကြပါစေနော်။ Sources: https://www.mindtools.com/pages/article/fake-news.htm https://yali.state.gov/importance-fact-checking/ https://researchguides.ben.edu/c.php?g=608230&p=4219925
